1. GİRİŞ
1.1. TERMİNOLOJİ
Ekstrüzyon yöntemi: Kesit/boy oranının küçültülmesi,
başka bir deyişle ürün boyunun eninden fazla olmasıdır.
Ekstrüzyon yönteminde yüksek basınçta, belli bir
sıcaklığa getirilmiş alüminyum malzemenin bir kalıptan
geçirilmesi işlemidir.
6331 Sayılı Kanun: Bu kanunun amacı; işyerlerinde
iş sağlığı ve güveliğinin sağlanması ve mevcut sağlık
ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren
ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve
yükümlülüklerini düzenlemektedir [1].
Çalışan: Kendi özel kanunlarındaki statülerine
bakılmaksızın kamu veya özel işyerlerinde istihdam
edilen gerçek kişidir [1].
İşveren: Çalışan istihdam eden gerçek veya tüzel kişi
yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluştur [1].
İş kazası: İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle
meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut
bütünlüğünü ruhen ya da bedenen özre uğratan olaydır
[1].
Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da
başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimalidir [1].
Tehlike: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek,
çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar
verme potansiyelidir [1].
Meslek hastalığı: Sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin
niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin
yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli
hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir [2].
Alüminyum profi l imalatında karşılaşılabilecek bazı
meslek hastalıkları aşağıda nedenleri ile verilmiştir;
– Pnömokonyoz (Çeşitli tozların ya da kimyasal
maddelerin uzun süre solunmasıyla ortaya çıkan
akciğer hastalıklarının ortak adı): Alüminyum tozu,
akciğer dokusunda kronik bir iltihaba (Alüminoz
hastalığına) yol açar. Bu da yavaş yavaş fi broza
(sertleşmeye) dönüşür. Böylece solunum yoluyla
alınan hava ile kan arasındaki gaz alışverişi giderek
zorlaşır. Belirtileri nefes darlığı, kuru öksürük, morarma
ve ileri dönemde solunum yetmezliği şeklinde
görülür. Özellikle alüminyum tozuyla (zımpara,
vernik, havai fi şek, vb.) çalışan işçilerde görülür [3-4].
– Gürültü: “Gürültü Yönetmeliği” (23/12/2003 tarih
ve 25325 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır)
kapsamında özellikle günlük gürültü maruziyet
düzeyi ve gürültü maruziyet süresi işitme hasarı
oluşması şeklinde tanımlamış ve işitme hasarı
günlük minimum 85 dB(A) olarak tanımlanmıştır [3].
Alüminyum ekstrüzyon sektöründe “Kararlı Gürültü
(Sabit Gürültü)” pres motorlarının çıkarmış olduğu ve
genelde 75-80 dB(A) şiddetinde ki gürültü ve “Kararsız
Gürültü” testereler vb. gibi makinelerin oluşturduğu ve
şiddeti 85-90 dB(A) şiddetinde gürültüler mevcuttur.
– Kas iskelet sistemini zorlayıcı işler ve işyerleri
(Vibrasyon dahil): İtme, çekme, kaldırma, vücudu
öne eğme, titreşim, vb nedenlerle kas, iskelet ve
eklemlerde meydana gelen hasarlardır [3]. Alüminyum
sektöründe kalıplarla yapılan işlemlerde, profi l
sepetlerinin hareketi sırasında, profi llerin yüklenmesi
sırasında, ekstrüzyon presinin oluşturduğu titreşimler
(titreşimler sınır değerlerde kalmakta olup süreksiz
titreşimlerdir) olarak tanımlayabiliriz.
Yukarıda tanımlamalarını yapılanların dışında da meslek
hastalıkları vardır.
Yaşar Akça Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniverisitesi
Fevzi Yılmaz Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniverisitesi
Ebubekir Koç Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniverisitesi
Tablo 1. 2011 Yılında meydana gelen kazalar.
Açıklama Toplam Kaza/Olay Sayısı Ölü Sayısı Yaralı Sayısı
Trafi k Kazaları* 1.228.928 3.835 238.074
İş Kazaları** 69.227 1.700 2093
Meslek Hastalıkları** 697 10 123
* Karayolu Trafi k Kaza İstatistikleri (2011) [5].
** SGK İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri (2011) [6].
31
Makale
1.2. Bazı İstatistiki Bilgiler
Türkiye de trafi k kazaları ve iş kazaları hakkında bilgi aşağıdaki tabloda verilmektedir.
Tablo 1 incelendiğinde ölüm/kaza sayısı oranları incelendiğinde trafi k kazalarında bu oran %0,3 iken iş kazalarında
bu oran %2,45’dir. Trafi k kazalarından daha fazla sayıda insan iş kazalarında hayatını kaybetmektedir. Tablo 2-3
incelendiğinde özellikle metal ve imalat alanlarında iş kazası sayısının çok fazla olduğu görülmektedir.
Tablo 2. Aktif Sigortalılardan İşlemi Tamamlanan İş Kazaları, Meslek Hastalıkları, Sürekli İş Göremezlik, Ölüm Vak’aları ve
Standardize İş Kazası Oranlarının Faaliyet Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı, 2011 [5].
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
ERKEK
Male
KADIN
Female
TOP.
Total
01 BİTKİSEL VE HAYVANSAL ÜRETİM 325 55 380 0 0 0 11 2 13 0 0 0 11 2 13 12 6 18 0 0 0 12 6 18 76,01
05 KÖMÜR VE LİNYİT ÇIKARTILMASI 9.211 6 9.217 170 0 170 81 0 81 23 0 23 104 0 104 55 0 55 3 0 3 58 0 58 2.916,51
06 HAM PETROL VE DOĞALGAZ ÇIKARIMI 51 0 51 0 0 0 3 0 3 0 0 0 3 03 1 0 1 0 0 0 1 0 1 225,08
07 METAL CEVHERİ MADENCİLİĞİ 449 0 449 257 0 257 14 0 14 3 0 3 17 0 17 16 0 16 2 0 2 18 0 18 330,67
08 DİĞER MADENCİLİK VE TAŞ OCAK. 693 9 702 3 0 3 32 0 32 4 0 4 36 0 36 43 0 43 0 0 0 43 0 43 200,65
09 MADENCİLİĞİ DESTEKLEYİCİ HİZMET 139 0 139 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 01 2 0 2 0 0 0 2 0 2 516,90
10 GIDA ÜRÜNLERİ İMALATI 2.037 553 2.590 3 0 3 39 9 48 0 0 0 39 9 48 41 1 42 0 0 0 41 1 42 111,49
13 TEKSTİL ÜRÜNLERİ İMALATI 2.542 697 3.239 2 0 2 57 12 69 2 1 3 59 13 72 17 5 22 0 0 0 17 5 22 134,88
14 GİYİM EŞYALARI İMALATI 489 296 785 10 5 15 14 1 15 0 0 0 14 1 15 7 5 12 0 0 0 7 5 12 31,06
19 KOK KÖMÜRÜ VE PETROL ÜRÜN. İM. 48 0 48 0 0 0 2 0 2 0 0 0 2 02 5 0 5 0 0 0 5 0 5 89,08
20 KİMYASAL ÜRÜNLERİ İMALATI 717 47 764 6 2 8 26 2 28 1 0 1 27 2 29 17 1 18 0 0 0 17 1 18 160,83
23 METALİK OLMAYAN ÜRÜNLER İMA. 4.037 203 4.240 16 0 16 83 6 89 12 0 12 95 6 101 39 0 39 0 0 0 39 0 39 357,47
24 ANA METAL SANAYİ 5.224 48 5.272 18 0 18 55 1 56 8 0 8 63 1 64 17 1 18 0 0 0 17 1 18 544,86
25 FABRİK.METAL ÜRÜN.(MAK.TEC.HAR) 7.126 142 7.268 36 0 36 143 3 146 5 0 5 148 3 151 72 0 72 0 0 0 72 0 72 332,10
26 BİLGİSAYAR, ELEKRONİK VE OPTİK ÜR. 267 41 308 3 0 3 12 1 13 1 0 1 13 1 14 2 0 2 0 0 0 2 0 2 124,86
27 ELEKTRİKLİ TECHİZAT İMALATI 1.136 77 1.213 4 0 4 12 0 12 0 0 0 12 0 12 5 0 5 0 0 0 5 0 5 231,17
28 MAKİNE VE EKİPMAN İMALATI 2.155 63 2.218 5 0 5 40 0 40 1 1 2 41 1 42 20 0 20 0 0 0 20 0 20 213,70
29 MOTORLU KARA TAŞITI VE RÖMORK İM. 1.389 50 1.439 4 1 5 16 1 17 1 0 1 17 1 18 3 0 3 0 0 0 3 0 3 239,82
30 DİĞER ULAŞIM ARAÇLARI İMALATI 472 8 480 7 0 7 12 0 12 0 0 0 12 0 12 9 0 9 0 0 0 9 0 9 217,81
31 MOBİLYA İMALATI 1.308 16 1.324 3 0 3 18 0 18 0 0 0 18 0 18 9 0 9 0 0 0 9 0 9 185,21
32 DİĞER İMALATLAR 101 10 111 2 0 2 2 0 2 4 0 4 6 06 1 0 1 0 0 0 1 0 1 52,84
33 MAKİNE VE EKİPMAN.KURULUMU VE ON. 1.043 12 1.055 86 0 86 43 0 43 2 0 2 45 0 45 21 0 21 1 0 1 22 0 22 108,44
İŞ KAZASI
Employment Injuries
İŞ KAZASI SAYISI
Number of Employment
Injuries
MESLEK HASTALIĞI
SAYISI
Number of
Occupational
Diseases
MESLEK HASTALIĞI
Occupational
Diseases
STANDARDİZE İŞ
KAZASI ORANI %
(*)
Standardized
employment
injury rates % (*)
MESLEK HASTALIĞI
Occupational
Diseases
ÖLÜM SAYISI
Number of Death Cases
TOPLAM
Total
İŞ KAZASI
Employment Injuries
KOD NO
Code No
FAALİYET GRUPLARI
(NACE SINIFLAMASINA GÖRE)
(Branches of Activities By Nace Codes)
SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SAYISI
Number of Permanent Incapacity
TOPLAM
Total
Tablo 3. Aktif Sigortalıların İş Kazası ve Meslek Hastalığı Vakalarının Meslek Gruplarına Göre Dağılımı, 2011 [5].
Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam
Male Female Total Male Female Total
72 Metal İşleme Ve Makine İle İlgili İşlerde Çalışan
Sanatkârlar 9.843 112 9.955 68 0 68
80 TESİS VE MAKİNE OPERATÖRLERİ VE MONTAJCILARI 13.754 800 14.554 35 3 38
81 Sabit Tesis Operatörleri 3.280 126 3.406 13 1 14
82 Makine Operatörleri Ve Montajcıları 8.305 654 8.959 20 2 22
83 Sürücüler Ve Hareketli Makinelerin Operatörleri 2.169 20 2.189 2 0 2
93 Madencilik, İnşaat, İmalat Ve Ulaştırma Sektörlerindeki
Nitelik Gerektirmeyen İşlerde Çalışanlar 11.747 575 12.322 136 1 137
MESLEK KODLARI VE MESLEKLER
Occupation codes and occupations
2011
İş Kazası Meslek Hastalığı
Employment Injuries Occupational Diseases
2. ALÜMİNYUM EKSTRÜZYON YÖNTEMİYLE
İMALATINDA İŞÇİ SAĞLIĞI
Çalışanların ruhsal ve bedensel bütünlüklerinin bozulması olarak tanımladığımız iş kazaları birden fazla nedene bağlıdır.
Nedenleri incelediğimizde üç ana unsura ulaşılmaktadır. Bunlar;
a.) İş yerine bağlı riskler,
b.) İşçiye bağlı riskler,
c.) İşverene bağlı riskler,
İşverenler yasal olarak iki yılda bir veya yeni sistem ve makine devreye aldıklarında ve kapasite arttırıldığında “Risk
Değerlendirmesi Yapmak” ve risk değerlendirmesi sonucu olumsuzlukları gidermek zorundadır [7]. Tarafımızca
hazırlanan örnek risk değerlendirme formu T ablo 3 verilmiştir. Yukarıda belirtilen nedenler aslında genel nedenlerdir.
Maddelere ayırdığımız riskleri alüminyum ekstrüzyon yöntemiyle imalat için detaylandırdığımızda tüm sektörlerin ana
paydaş olduğu görülecektir.
32
Makale
Tablo 3. Ekstrüzyon presi için düzenlenmiş örnek risk değerlendirme tablosu (2011).
Bölüm Faaliyet Tanımı Tehlike Yasal
Gereklilik
Çalışanlar Ziyaretçiler Etkilenecek
Kişi Sayısı Olası Zararları Olasılığı Şiddeti Risk
Puanı
Risk
Sınıfı
malz eme düş mes i Var 6 4 10 iş Kaybı 1 3 3 KE Hayır
yanma Var 6 4 10 iş Kaybı 5 2 10 DD Hayır
ağır yük Var 6 4 10 iş Kaybı 1 5 5 KE Hayır
ses Var 6 4 10 İşitme
kaybı 2 5 10 DD Hayır
çapak Var 6 4 10 iş Kaybı 1 2 2 KE Hayır
kes ilme
(P rofil kes im makines i) Var 1 1 Uzuv
Kaybı 2 5 10 DD Hayır
s ıkış ma Var 1 1 iş Kaybı 1 1 1 KE Hayır
çarpma Var 6 4 10 iş Kaybı 1 5 5 KE Hayır
malz eme düş mes i Var 6 4 10 iş Kaybı 1 5 5 KE Hayır
yanma Var 6 4 10 iş Kaybı 1 1 1 KE Hayır
malz eme düş mes i Var 4 5 9 Ölüm/Sa
katlık 1 5 5 KE Hayır
itme/çekme Var 4 4 iş Kaybı 1 3 3 KE Hayır
ağır yük Var 4 5 9 Ölüm/Sa
katlık 1 5 1 KE Hayır
çarpma Var 4 5 9 iş Kaybı 1 3 3 KE Hayır
Vinç Çalışması
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Çelik burunlu ayakkabı kullanımı
Termik
Termik ve vinç
çalışmaları
Önlemler
Yanmaz eldiven
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Kulak tıkacı
Gözlük
Makine bakımı ve personelin
kişisel gayreti
Personel Eğitimi/Dikkat/ Bilinç
Faaliyetin Tanımı Tehlike/Zarar İlişkisi Risk Değerlendirmesi Ekstrüzyon Presi
Alüminyum
Ekstrüzyonu
Planlanan
Tarih
Yatırım
Gerektiriyor
mu?
Yapılması
Gereken
Çalışma
Yatırım
Takip
Sorumlusu
2.1. İş Yerine Bağlı Riskler
İş yerine bağlı riskler temelde fi zikseldir. Genelde çalışanların aşırı efor göstermesine neden olmaktadır. Tablo 4’te aşırı
efor nedeniyle meydana gelen iş kazalarının sayısı verilmektedir. Genellikle, ülkemizde iş yeri kurulum sırasında veya
kapasite arttırma çalışmalarında insan ve makine etkenleri önemsenmemektedir. İleriye dönük (fi zibilite) çalışmaları
tam ve işin uzmanları tarafından yapılmadığından 10 sene içerisinde birçok fabrika yeni bir yer arayışına girmektedir.
İş yerine bağlı riskler işverenin kontrolündedir. Gerekli çalışmaları işveren veya vekili bizzat yürütmesi çalışmaların
başarıya ulaşmasında önemli bir etkendir.
Tablo 4. Aktif sigortalıların geçirdiği iş kazalarının kaza sebeplerine göre dağılımı, 2011 [5].
Erkek Kadın Toplam
Male Female Total
800- BİR VEYA BİRDEN FAZLA CİSMİN SIKIŞTIRMASI, EZMESİ,BATMASI, KESMESİ 22.371 1.628 23.999
801 Vücudun veya bir organın iki cisim arasında kalarak sıkışması, ezilmesi. 6.275 334 6.609
802 Bir cismin çarpması neticesinde çöken, devrilen bir cismin altında kalarak
yaralanmak 1.666 73 1.739
803 Duran cisimlere çarpma (Daha önceki düşmeler sebebiyle çarpışmalar hariç) 1.341 101 1.442
804 Hareket eden cisimlere çarpma 971 60 1.031
805 Düşen cisimlerin dışında hareket eden cisimlerin çarpması (Uçan kırık ve
parçacıklar dahil) 993 56 1.049
806 Cismin sıkıştırması 2.824 186 3.010
807 Sabit bir mekan ile hareket eden cisim arasında sıkışmak 378 20 398
808 Hareket eden cisimlerin arasında sıkışmak (Uçan veya düşen cisimler hariç) 793 82 875
809 Kesici ve batıcı bir aletin sebep olduğu kaza. 7.130 716 7.846
1000- HERHANGİ BİR ŞEKİLDE VÜCUDUN ZORLANMASINDAN İLERİ GELEN İNCİNMELER
Injuries due to challenging of the body
1001 Aşırı efor gerektiren cisimleri kaldırmak 501 28 529
1002 Aşırı efor gerektiren cisimleri itmek veya çekmek 110 4 114
1003 Aşırı efor gerektiren cisimleri tutmak veya atmak 61 0 61
1004 Ağır yorucu hareketler - Strenuous movements 174 8 182
1100-VÜCUDUN DOĞAL BOŞLUKLARINA YABANCI BİR CİSİM KAÇMASI 667 28 695
1101 Göze veya vücudun doğal boşluklarına yabancı cisim kaçması 658 28 686
Nefes borusunun bir gıda maddesiyle tıkanması. Choking due to food material
1400- KAZALARIN SONRADAN MEYDANA ÇIKAN AKIBETLERİ 707
1500-KAYNAK YAPARKEN MEYDANA GELEN KAZALAR Accident while welding
1600-ÖLDÜRME VE YARALAMA - Murder and wound 218 9 227
1601 Kendi kendini öldürme ve yaralama 65 8 73
1602 Bir başkası tarafından öldürülme ve yaralanma 153 1 154
1800-ZARARLI MADDELERLE VEYA RADYASYONLA TEMAS ETMEK VEYA MARUZ KALMAK 124 12 136
1801 Zararlı maddelerin solunum veya sindirim yoluyla teması ya da cilt veya mukozadan
emilmesi
1102
846 40 886
9 0 9
122 1 123
119 12 131
KOD NO
Code No
KAZALARIN SEBEPLERİ
Type of accident
2011
İş yerine bağlı riskleri, olumsuz etkilerini ve yapılması gereken çalışmaları aşağıda özetlenmiştir;
a) İşe uygun iş akışının planlanmaması: Ekstrüzyon yöntemiyle imalatta iş akışını “hammadde kabul/stok, hammadde
ısıtma fırını rampası, sıcak kesme (kesilmiş billet kullananlar için geçerli değil), pres kovanına yükleme, pres (ekstrüzyon
presi, kalıp tav fırını, konveyör hattı, germe makinesi ve kesme makinesi), sepete dizme, termik (ısıl işlem, ara stok söz
konusu) ve ara stok” olarak özetleyebiliriz. Hammadde kısmında düzenli bir stok sahası hazırlanmamaktadır. Billetler
ile ekstrüzyon hattı arasında geçişler planlanmamakta, çoğu işletmede billetler üretim hattı ve çalışanların arasında
taşınmakta. Çalışanları forklift çarpması, billetlerin düşmesi sonucu ezilme, vb. tehlikeler altındadırlar. Pres ve konveyör
33
Makale
sistemi bir bütün olarak ele alınmaktadır. Gerekli olan termik/ler uygun konumlara kurulmamaktadır. Bundan dolayı
profi llerle doldurulmuş sepetler itilerek veya vinçler vasıtasıyla üretim sahasında hareket ettirilmektedir. Çalışanlar
2 tona yaklaşan ağırlıktaki sepetleri iterek/çekerek hareket ettirmekte ve aşırı efor harcamaktadırlar. Ağır yük itme/
çekmeden dolayı çalışanlarda kas-iskelet sistemlerinde zedelenmeler oluşmaktadır.
b) Ara stok ve stok alanlarının uygun olmayışı: Birçok ekstrüzyon işletmesinde üretim/sevkiyat kapasitelerine göre
ara stok ve stok alanları bırakılmadığından üretim sahasında dağınık ve haddinden fazla yükseklikte istifl enmiş profi l
sepetleri görülmektedir. Şekil 1’de hatalı stoklanmış alüminyum profi ller görülmektedir. Sepetler dizilirken yerden
tasarruf etmek için birbirlerine çok yakın ve yüksek istifl enmektedirler. Bunun sonucunda sepetler çok fazla yer
değiştirme ve fazla yükten dolayı hesaplanan zamandan daha kısa sürede deforme olmaktalar. Çalışanların gereksiz
yere profi l yüklü sepetleri tekrar tekrar hareket ettirmeleri ruhi olumsuzluklara ve çok fazla efor harcamalarına neden
olmaktadır. Dar alanlarda ve yüksekte çalışmalar da söz konusu olmaktadır. Dar alanlarda sıkışma, bedenin (bel kısmını)
zorlanması nedeniyle incinmeler görülmektedir. Bazı durumlarda çalışanların sepetlerin üst kısımlarına çıkmalarına
neden olmaktadır. Yüksekten düşme sonucu çalışanın ölümü ile sonuçlanabilecek kazalar olabilmektedir. Ara stok
ve stok alanlarının planlanması, kurallarının belirlenmesi, uyaranların uygulanması ve üretim/sevkiyat planlamasının
kapasiteye göre yapılması alınacak önlemler arasında olabilir. Ayrıca ERP programları ve ERP programlarının etkin
kullanılması da çözüm olabilir.
Şekil 1. Hatalı stoklanmış malzemeler.
c) Çalışma ortamının uygun olmaması: Alüminyumun ekstrüzyon yöntemiyle imalatı sıcak imalat türüdür. Çalışanlar 550o
C
sıcaklıklara maruz kalabilmektedir. İklimlendirme konusu çoğu işletmenin dikkate almadığı bir konudur. Kış aylarında
çalışanların elektrikli sobalarla veya pres başında ısınmaya çalıştıkları görülmektedir. Yaz aylarında ise hava akımının
düşük olması çalışma ortamını (özellikle yaz aylarında) bunaltıcı hale getirmektedir. Alüminyum kesimi ekstrüzyonu ve
kesimi sırasında alüminyum tozu oluşmaktadır. Alüminyum tozunun çalışma sahasına çıktığı görülmektedir. Ekstrüzyon
presi motorları ortalama 75-80 dB(A) şiddetinde gürültü oluşturmaktadır. Bir çok işletmede preslerin motorları, prese
yakın ve çalışma sahasında yer almakta ve gerekli yalıtımları yapılmamaktadır. Ekstrüzyon preslerinde titreşim oranı
genel sınırlar içerisinde kalmaktadır. İklimlendirmenin (termal konfor) yapılmamış işletmeler de %30 yakın verim kaybı
olmaktadır. Çalışanlarda dikkat dağınıklığına ve KKD (Kişisel Koruyucu Donanım) kullanmamalarına neden olmaktadır.
Çalışma ortamının iklimlendirmesinin yapılması gereklidir. Gürültü nedeniyle oluşan işitme kayıpları mesleki hastalık
olarak değerlendirilmektedir. Yüksek gürültülü ortamlarda çalışanların birbirleriyle iletişim kurmak için kendilerini
zorladıkları ve dikkatlerinin dağıldığı bilinmektedir. Pres motorlarının ve testerelerin izolasyonlarının yapılması işçi
sağlığı ve iş verimi için br gerekliliktir.
“Makine Yaşam Alanı” kavramı önem kazanmalıdır. Presler iç içe geçecek şekilde kurulmamalıdır. Gerekli bakım boşlukları
ve teçhizatlarının hazırlanması için alan gereklidir. Bırakılmayan bakım boşluklarından dolayı bakım onarım işleri
uzamakta ve çalışanların sıkışma, bedenlerini zorlama, vb. gibi tehlikeler vardır. Ayrıca bakım için sürekli kullanılması
gereken aletlerin prese yakın konumlarında ve bakımlı olarak bulunmaları sağlanmalı veya bakımı kolaylaştıracak
şekilde üst/alt yapıları kurulmalıdır.
Çalışma zemini ve etrafının temizliğinin ve bakımlarının düzenli olarak yapılması büyük önem arz etmektedir. Bakımsız
zeminler (özellikle profi l yüklü sepetlerin hareket ettirilmesinde) çalışanların işlerini zorlaştırmaktadır. Pis ve dağınık
çalışma ortamları çalışanlarda psikolojik olarak yıpranmalara ve dikkat dağınıklığına da neden olmaktadır. Zeminde
bulunan yabancı maddeler (yağ, alüminyum iş parçası, kalıp, vb.) çalışanların takılıp düşmelerine veya ayaklarına
batmalarına neden olabilir. Çalışma zeminin bakımlarının düzenli yapılması ve çalışma sahasının temizlenmesi için bir
personelin görevlendirilmesi, haftalık bakımlar arasına temizlik çalışmalarının da eklenmesi yapılabilir (Şekil 2).
34
Makale
Şekil 2. Soldan sağa doğru ilk iki resim çalışma ortamının
uygun olmadığını, üçüncü resim de çalışma zemininin uygun
olmadığını göstermektedir.
2.2. İşçiye Bağlı Riskler
İşçiye bağlı riskler temelde psikolojik riskler olarak
değerlendirebiliriz. Çalışan ve yönetici (amirler, orta ve üst
kademe yöneticileri) davranışları ve kişisel düşünceleri
riskleri belirlemektedir. Çalışanların korunmasını KKD
kullanmaları sağlanarak giderilecek çalışmalara yer
verilmiştir. Yönetici kaynaklı riskler “İşveren” kısmında
değerlendirilecektir. Çalışanlarda ayakta tedavi, yatarak
tedavi (iş kaybı) veya ölümle neticelenecek kazalar
gerçekleşebilmektedir. Çalışanların bilinçlendirilmesi ve
takip edilmesi alınabilecek etkin önlemlerdendir. Yasal
olarak işverenlerin “İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği” eğitimlerini
her yıl düzenli olarak vermeleri yasal olarak zorunludur
[8]. Risklerin kaynakları, oluşabilecek kayıplar ve alınacak
tedbirlere değinilmiştir. Bunlar;
a) Sıcak malzemelerle çalışma: Ekstrüzyon da çalışma
sıcaklıkları 550-600o
C sıcaklıklara ulaşmaktadır. Çalışanlar
kalıpların hazırlanması, sökülmesi, profi llerin çıkışının
ayarlanması, sıcak numune alma (ortalama 60o
C), vb.
sıcak malzemelerle temas etmektedirler. Sıcak malzeme
ile temas sonucunda çalışanların vücutlarında yanıklar
(özellikle el ve kol bölgelerinde) oluşabilmektedir. El ve
kollarda oluşan yanıklar çalışanlarda ruhsal çöküntülere
ve geçici iş göremezliğe neden olmaktadır. Isıya dayanıklı
(sağlık açısından kevlardan imal edilmiş) eldivenlerin ve
kol koruyucularının kullanılmaları gereklidir ve yöneticiler
tarafından sağlanmalıdır.
b) El aletleri ile çalışma: Özellikle kalıpların ayarlanması
sırasında ve kalıpların presten sökülmesi sırasında
el aletleri kullanılmaktadır. El aletleri ile çalışmalarda
oluşan kazalar geçici iş göremezlikle (ayakta tedavi)
atlatılmaktadır. Çalışanlara uygun el aletlerinin temin
edilmesi ve el aletlerinin bakımlarının düzenli yapılması
riskleri azaltmaktadır. Ayrıca çalışanlara işlerine uygun
eldiven verilmeli ve kullanmaları sağlanmalıdır.
c) Kesici delici malzemelerle çalışma: Profi llerin uç
kısımlarında kalan çapak çalışanların ellerinde metal
kesiklerine neden olmaktadır. Oluşan kesikler iş kaybına
neden olmuyor fakat çalışanları ruhsal olarak olumsuz
etkilemektedir. Bazı fi rmalar (müşteriler) özellikle iş
güvenliği noktasında çapaklı profi lleri iade etmektedir.
Profi llerin kesim kısımlarında kalan çapağın ve keskin
köşenin tamamen giderilmesi söz konusu olmadığından
çalışanlara iş eldivenleri verilmesi ve kullandırılması
sağlanmalıdır (Şekil 3).
Şekil 3. Keskin köşeli malzemenin KKD’siz
tutulduğu göstermektedir.
d) Malzeme düşmesi: Kalıpların ve profi llerin sehpa
üzerinden düşmesi sonucu ayak ve bacaklarda kırıklara
varan hasarlar oluşturabilmektedir. Çalışanlara “Çelik
Burunlu İş Ayakkabısı” temin edilmeli ve giymeleri
sağlanmalıdır.
e) İki nesne arasında sıkışma: Preslerin haraketli parçaları
(zımba, kovan, vb.) arasında kalma çalışanların ölümüne
neden olabilmektedir. Olma ihtimali çok düşük olmasına
karşın çalışanların bu tür kısımlara kontrolsüz geçişinin
önlenmesi, önlenemiyorsa fotosel gibi sistemlerin
kurulması alınabilecek önlemlerdendir.
f) Elektrikli aletlerle çalışma: Ekstrüzyon presleri yüksek
gerilimle çalışan makinelerdir. Ayrıca bazı kalıp tav fırınları
ve numune kesme testereleri de elektrikle çalışmaktadır.
Elektrik çarpması sonucu ölümle sonuçlanan kazalar
oluşabilmektedir. Bu tür kazaların olma ihtimali çok
düşüktür. Elektrik panolarına suyun ve alüminyum
tozunun ulaşması engellenmelidir. Elektrik panolarının
ve pres kontrol panosunun altına yalıtım paspasının
serilmesi, elektrikli el aletlerinin (kablo kısımları)
bakımlarının yapılması, vb. alınabilecek tedbirler
arasındadır.
g) Ağır yüklerin kaldırılması: Ekstrüzyon kalıpları ve
profi ller ağır malzemeler olarak ilk akla gelmektedir.
Ekstrüzyon kalıplarının ağırlıkları 50 kilogramı
geçebilmektedir. Kalıplarla yapılan çalışmalarda
çalışanların el/parmaklar da ezilmeler ve belde
zedelenmeler oluşabilir. Profi llerin sepetlere konulması
sırasında profi llerin kaldırılması söz konusundur. Özellikle
belde zedelenmelere neden olabilmektedir. İşe uygun
kaldırma araçlarının tasarlanması, kurulması ve çalışanlara
malzemelerin kaldırılması ve taşınması işleri eğitimlerinin
belirli aralıklarla verilebilir.
35
Makale
h) Hatalı davranışlar: Çalışanların bazıları eğitimi alsın veya almasın yetenekleri dışında işleri de yapmaya çalışmaktadırlar.
Özellikle bilgi ve tecrübe gerektiren bakım ve şoförlük (forklift) en çok karşılaşılanlardır. Ölümle sonuçlanan kazalar
oluşabilmektedir. Hatalı davranışların önlenmesi noktasında eğitim ve amirlerin davranışları önemli bir etkendir.
Amirlerin yetkin olmayan görevleri yapan çalışanları uyarması ve hatta işten men etmesi gereklidir (Şekil 4).
Şekil 4. Çalışanların hatalı davranış örnekleri.
2.3. İşveren Kaynaklı Riskler (Amir, Orta ve Üst Yöneticiler)
İşveren kaynaklı riskler fi ziksel riskler olabileceği gibi psikolojik riskler de olabilmektedir. Fiziksel riskler işyerine bağlı
riskler kısmında değerlendirilmiştir. Çalışanlarda bedensel ve ruhsal hasarlara neden olabilecek kazalar veya meslek
hastalıkları oluşabilmektedir. İşverenin bilinçlendirilmesi, desteklenmesi (devlet tarafından) ve zorlanması (yasalar
tarafından) yapılabilecek çalışmalardır. Risklerin kaynakları, oluşabilecek kayıplar ve alınacak tedbirler aşağıda
verilmiştir:
a) Eğitimsiz veya uygun olmayan çalışanın görevlendirilmesi: İşletmelerde çoğunlukla oryantasyon eğitimleri kısa
tutulmakta ve çalışanların vücut ölçüleri dikkate alınmadan görevlendirilmektedir. Ölümle veya ruhsal hasarla
sonuçlanan kazalar meydana gelmektedir. Oryantasyon eğitimlerinin zamanın uygun verilmesi, eğitimin sınav ile
sonuçlandırılması ve sınav sonuca göre polivalans (yetkinlik) çizelgelerinin hazırlanması ve çalışma sahasına asılması
alınabilecek tedbirlerdendir. Çalışanların vücut yapıları işe alımda ve iş yerinde görevlendirmelerde dikkate alınmalı,
işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanıyla ortak hareket edilmelidir. Yapılan çalışmalar raporlanmalı ve çalışanın özlük
dosyasında saklanmalıdır.
b) Çalışma saatleri ve ara dinlenmeler: Ekstrüzyon sektöründe işin durmaması (öğle yemeğinde dahi) esas prensiptir.
Bunun doğrultusunda bazı fabrikalarda günde 12 saat çalışma baz alınmaktadır. Fazla sürelerle çalışmalarda
çalışanlarda dikkat kaybı, iş verimi düşmesi ve ruhsal çöküntü oluşmaktadır. Basit bir hesaplama ile günde 12 saat
çalışan bir personel işe gelmek ve işten çıkmak için (evde hazırlanma süresi ve işe yakın olduğu varsayılarak) bir
saatini harcamaktadır. Toplamda çalışanın 13 saati iş için geçmektedir. Çalışanın günde 8 saat uyku ve bir saat akşam
yemeği ve çay için harcadığını düşünürsek çalışanın kendi ve ailesi için kalan süre 2 saattir. Yeterince dinlenememiş
ve ailesiyle vakit geçirememiş çalışanın kendi ve ailesi huzursuz olmakta. Bu huzursuzluk çalışanda dikkat kaybına ve
çalışma veriminin düşmesine neden olmaktadır. Çalışma sürelerinin yasal olarak tanımlanan 8 saate çekilmesi ve gerekli
dinlenme aralarının verilmesi gereklidir. Şekil 5’de iş kazalarının çalışma saatlerine göre dağılımı verilmektedir.
Şekil 5. İş kazalarının saatlere göre dağılımı 2011 [6].
c) Güvenlik önlemlerinin alınması: İşletmeler yaşayan organizmalar gibidir. Kendilerine has riskler mevcuttur.
İşverenlerin iş yerlerindeki riskleri tespit ettirmeli ve derhal önlemlerini almalıdırlar. İşletmelere bazı makinelerin
36
Makale
koruyucu donanımlarının söküldüğü görülmektedir. Bunun nedeni koruyucu donanımın genel olarak düşünülmesi ve
çalışanının işini yapmasını zorlaması hatta engellemesi söz konusudur. Bu tür durumlar ölümle sonuçlanan iş kazalarına
neden olmaktadır. İş yerlerine alınan makine ve teçhizat bünyesinde mevcut olan makine koruyucu donanımları
tetkik ettirmeli ve gerekirse iş yerine uygun ilave koruyucu donanımları yaptırmalıdır. İşletmeler karşılaşabilecekleri
acil durumları (sel, yangın, deprem, vs.) belirlemeli, ekiplerini kurmalı, eğitimlerini vermeli ve acil durum sistemlerini
(yangın söndürme tüpleri, yangın söndürme sistemleri, acil çıkışlar, vs.) kurmalı ve bakımlarını yapmalıdırlar. Şekil 6’da
acil çıkış kapısının önüne konulan malzemelerden dolayı işlevini yapamaz hale geldiği görülmektedir.
Şekil 6. Uygun olmayan acil çıkışlar
d) Teknolojik yatırımların yapılması: Çalışanların güvenlik ve sağlıklarının korunması yönünde geliştirilen teknolojinin
belirlenmesi ve tedarik edilmesi gereklidir. Geliştirilen teknolojiler aynı zamanda iş akışını ve çalışma verimini
arttırmaktadır.
3. SONUÇ
İş hayatı işveren ve işçi arasında geçmektedir. İşverenlerin makinelere ihtiyaçları oldukları kadar sağlıklı ve işini bilen
çalışanlara da ihtiyaçları vardır. İşin önemli kısmını makineler yapmaktadır, fakat makineleri çalıştıran, kontrol eden ve
yönetenler insanlardır. Çalışanların sağlıklı ve güvenli çalışmalarının sağlanması yasal, vicdani ve iş verimi için gereklidir.
Ülkemizde iş gücü maliyetlerinin düşük ( ABD ve Avrupa’ya göre) olması nedeniyle verimsiz çalışmanın işverene maliyeti
hesaplanmamaktadır. İş kazası sonucu oluşan görünür (hastane masrafl arı, tazminatlar, makinenin kapatılması vs.) ve
görünmeyen maliyetler (işçinin verimi, işçinin eğitim maliyeti, iş kazası geçiren işçinin yerine diğer işçilere yüklenen yük,
psikolojik çöküntü, vs.) konusunda detaylı çalışmalar yapılmalıdır.
KAYNAKLAR
• “6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu”, RG sayısı/tarihi 28339/30-06-2012, Madde:3.
• “5510 Sayılı Sosyal Sigortalr ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu”, RG sayısı/tarihi 5510/31-05-2006, Madde:14.
• M Berk, B.Önal, R.Güven, “Meslek Hastalıkları Rehberi”, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ankara, 121-122-245-477, Kasım 2011.
• www.doktortv.com/tip-sozlugu/A/aluminyum-zehirlenmesi, Mayıs 2013.
• “Trafik (karayolu) Kazası İstatistikleri 2011”, Emniyet Genel Müdürlüğü-Türkiye İstatistik Kurumu, ISSN 1300-1775, Ankara, S 1,
Temmuz 2012.
• “İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri Part I.III 2011”, Sosyal Güvenlik Kurumu, Rapor No: SGK 2011.
• “İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirilmesi Yönetmeliği”, RG sayısı/tarihi 28512/29-01-2012, Madde:5.
• “Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik”, RG sayısı/tarihi 28648/15-05-2013, Madde:5-6.
Yorumlar
Yorum Gönder